بررسی و تحقیق-اصول کاشی کاری سنتی و مدرن- در 55 صفحه-docx

دسته بندي : فنی و مهندسی » معماری
مقدمه:
کاشی کاری یکی از قدیمی ترین اشکال هنر در جهان می باشد که قدمت آن به ۵۰۰۰ سال پیش می رسد، کاشی کاری های تزیینی و خلاقانه یکی از زیباترین اشکال کاشی کاری می باشد که نمونه های آن را در معابد و کاخ های قدیمی می توان به وفور یافت.

امروزه نیز کاشی کاری های مختلف را می توان در بسیاری از دکوراسیون های داخلی و یا حتی در زیباسازی های شهری دید. به همین منظور امروز می خواهیم شما را با نمونه های مختلف کاشی کاری مدرن در دکوراسیون داخلی آشنا کنیم با ما همراه باشید.
کاشی کاری سنتی: استفاده از سفال های لعابی

کاشی معرق یکی از هنرهای سنتی و قدیمی کاشی کاری می باشد که علاوه بر زیبایی خاصش زحمت بسیاری هم دارد، اما زیبایی و ترکیب رنگ های نهایی آن جلوه ی منحصر به فردی را به دکوراسیون داخلی شما می بخشد. همان طور که در این تصویر می بینید تکه های شکسته ی سفال های لعابی رنگارنگ به گونه ای هنرمندانه در کنار هم چیده شده اند و ملات روی آن را پوشانده اند و یک دیوار کاشی کاری شده منحصر به فرد برای فضا به وجود آمده است.

کاشی کاری سنتی: مبلمان کاشی کاری شده 
 
شاید مبلمان کاشی کاری شده در نگاه اول کمی دور از ذهن به نظر برسد اما شما می توانید با کمک کاشی کاری ظاهر خاصی به مبلمان فضای بیرونی خود ببخشید، حتی می توانید مبلمان قدیمی و فرسوده ی خودتان را با کمک کاشی معرق نو کنید و ظاهر متفاوتی به آن و دکوراسیون خود ببخشید.

کاشی کاری آشپزخانه: دیوار بین کابینت

کاشی کاری تزیینی دیوار بین آشپزخانه یکی از متفاوت ترین ایده هایی است که باعث تغییر ظاهر دکوراسیون آشپزخانه ی شما می شود. این تغییرات مقرون به صرفه را می توانید خودتان انجام دهید و یا از متخصصین این حوزه کمک بگیرید و با کاشی کاری آشپزخانه ی خود ظاهر منحصر به فردی به فضای آشپزخانه ی خود ببخشید.

 برای کاشی کاری آشپزخانه و کاشی کاری دیوار بین کابینت می توانید از موزاییک های دست ساز پازلی که در نهایت یک طرح کلی را شامل می شود استفاده نمایید و ظاهر متفاوتی به دکوراسیون آشپزخانه ی خود ببخشید. البته باید یادآور شوم که این نوع از کاشی کاری های پازلی با سرعت بالاتری نصب می شوند و طرح های جذاب تری را می توانید با کمک آن ها برای دکوراسیون خود داشته باشید.

کاشی کاری آشپزخانه: طراحی دیوار 

نگاه خود را به کاشی و کاشی کاری محدود به طرح ها و قطعات زاویه دار نکنید با کمک ابزار خاص می توانید کاشی های خود را به اشکال متنوع برش دهید و یک کاشی کاری خاص و کمتر دیده شده برای دیوار آشپزخانه ی خود ایجاد نمایید و از داشتنش لذت ببرید.

کاشی کاری مدرن: تابلو های هنری

با کمک کاشی کاری های تزیینی می توانید یک تابلو هنری بسازید و ظاهر متفاوتی داخلی خود ببخشید. حضور یک تابلو کاشی کاری مدرن قاب شده در فضایی مانند حمام و سرویس بهداشتی ظاهر بسیار متفاوتی به دکوراسیون چنین فضایی می بخشد.

کاشی کاری مدرن: دیوار پشت تخت 
 
استفاده از طراح های کاشی کاری مدرن برای دیوار پشت تخت شما می تواند جلوه ی دکوراسیون داخلی تان دو چندان کند، و هر بیننده ای را به خود خیره کند، کافی است طرح منحصر به فردی را متناسب با فضای اتاق خواب خود انتخاب کنید و ظاهر آن تغییر دهید، در انتخاب طرح برای فضای اتاق خوابتان توجه داشته باشید که اگر دکوراسیون اتاق خوابتان شلوغ است از طرح های ساده تر و خلوت تر برای کاشی کاری دیوار پشت تخت خوابتان استفاده کنید تا ظاهر فضای شما شلوغ تر و گرفته نشود.

برای این نوع از کاشی کاری های تزیینی با جزییات زیاد می توانید از کامپیوترها نیز کمک بگیرید و حتی طرح مد نظرتان را روی کاغذ به چاپ برسانید و به عنوان کاغذ دیواری در بخش های متنوع دکوراسیونتان نصب کنید و از داشتنش لذت ببرید.

با گسترش دین اسلام در شرق، شیوه معماری در این مناطق خصوصاً در بخش تزئینات تغییر نمود. اسلامیون، آن دسته از آثار هنری که از آداب و رسوم اسلامی خارج بودند و حاوی نماد انسانی و حیوانی بودند را تخریب کردند. در نظر آنان هنر می‌بایست در خدمت علم و دانش باشد نه پرستش. در عهد اسلامی هنرهای تزئینی و صورت‌گری فقط از جهت صحنه‌های یادگاری و حماسی باقی ماندند. نقاشی مشجر خطوط هندسی و نوشته‌های کوفی مزین و آمیخته با گل و برگ و غیره روی بناها یقیناً از سده سوم هجری به بعد رواج یافته‌اند. این گونه تزئینات را می‌توان در خشت‌های بنای آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا در حدود سال‌های ۳۰۰ هجری قمری (۹۶۰ میلادی)، مقبره پسر علمدار ۴۱۸ قمری (۱۰۲۷ میلادی)، نقاشی گل و برگ لوحه سنگی مرمر سلطان محمود غزنوی حدود ۴۰۰ قمری (۱۰۰۹ میلادی)، آثار نقاشی روی سنگ گچ دیوارهای انبیه عصر سامانیان و اوایل دوره غزنویان مشاهده کرد. بعد از آن در آسیای میانه شاهد پیشرفت نقاشی در عصر سلجوقی هستیم که نمونه‌های زیبا و دلکش آن را می‌توانیم در محراب مسجد جامع اولیا در حدود ۴۶۰ قمری (۱۰۶۷ میلادی)، بناهای مسعود سوم و منارهای غزنه حدود ۵۰۰ قمری (۱۱۰۶ میلادی)، بقایای بناهایچشت شریف، مسجد جامع هرات ۵۶۷ قمری (۱۲۰۰ میلادی)، نقاشی‌های بنای مرقد امام خورد (یحیی بن زید) در سرپل حدود ۴۳۰ قمری (۱۱۳۵ میلادی) و مدرسه چونه بادغیس ۵۷۰ قمری (۱۱۷۵ میلادی) مشاهده کنیم.

شیوه تزئینی بناهای اسلامی در دوره تیموری‌ها در هرات نفوذ بیشتر کسب کرد و به اوج تکامل خود رسید. نمونه‌های قابل توجه تزئینی و ساختمانی اسلامی در افغانستان عصر تیموری‌ها شامل موارد زیرند: کاشی‌های مسجد جامع هرات، مقبره گوهرشاد، کاشی‌های مناره‌های مصلی، کاشی‌های منار تیموری در قلعه اختیارالدین، کاشی‌کاری مقبره شاه ولایت ماب (که به عقیده بعضی از پژوهشگران، هفتصد نوع کاشی در آن به کار رفته) و کاشی‌کاری مقبره خواجه عبدالله انصاری. تعدادی از آثار تاریخی دیگر از قبیل مناره‌های مساجد، زیارتگاه‌ها و مقابر در نقاط مختلف افغانستان چون بلخ،لشکرگاه، هرات، قندز، غور، غزنه، و کابل و سایر گوشه و کنار افغانستان که تا کنون موجود است هر کدام شاهد انواع شیوه‌های تزئینی رایج در افغانستان بوده است.

کاشی و کاربرد آن
کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان‌های آبده یی و ساختمان‌های عادی می‌باشد. استفاده از این شیوه در معماری اسلامی بسیار رایج است و طرح‌های جالب، جلو رشد و کشف تزئینات خشتی و گچی را گرفت و همه علاقمند تزئینات با کاشی شدند. استفاده از کاشی به نحوی که روی دیوار را کاملا بپوشاند اولین بار در قرن ۱۳ و در قونیه به کار رفته است. کاشی کاری بصورت هنر تزئینی در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از ویژگی‌های برجسته معماری اسلامی به شمار می‌رود کاشی‌های که برای تزئین عمارات به کار می‌رود عموما سه نوع بوده که ذیلا توضیح می‌گردد.

الف: کاشی معرق: با تلفیق تکه‌های کوچک گوناگون ساخته می‌شود که به اساس طرح اصل یکایک تراشیده می‌شود ودر جای معین آن نصب می‌گردد.
ب: کاشی معقلی: دارای طرح‌های هندسی است واز تلفیق اشکال هندسی ساخته می‌شود.
ج: کاشی مشبک:
د: کاشی گره:

ه: کاشی خشتی (هفت رنگ): از تلفیق خشت‌های ظریف لعاب دار که هریک از آنها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته می‌شود واز قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه‌های هنر اسلامی کاشی کاری نیز ترقی بیشتر کسب نمود.

اساتید
از اساتید معاصر این رشته از هنر ایرانی می‌توان از مرحوم استادعلی پنجه پور اصفهانی نام برد که آثار بجای مانده از ایشان در جای جای ایران و جهان حافظ سبک اصیل کاشی کاری و معماری ایرانی و شایسته تقدیر می‌باشد. از جمله آثار ماندگار این استاد برجسته ایرانی، می‌توان به گلدسته‌های حرم مطهر حضرت زینب کبری در کشور سوریه(به عنوان مرتفع ترین گلدسته‌های کاملا پوشیده شده از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان) اشاره نمود. در حال حاضر نیز فرزندان استاد علی پنجه پور ادامه دهندگان و حافظان سبک هنری وی می‌باشند.
کاشی معرق
 
کاشی‌کاری به سبک گره معرق در زمینه رسمی بندی شده در سطح زیرین گنبد آرامگاه حافظ

معرق کاری عبارت است از قطعه‌های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می‌شود تازینت بخش بنأ گردد. این نقوش گاهی از نقش‌های گره‌کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گل و بوته‌سازی اسلیمی‌ها که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد.

ساختن یا نصب کاشی‌ها را به طریق فوق معرق می‌گویند. معرق‌کاری کاشی در دوره سلجوقیان یعنی در قرن ۴ هجری به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. درقرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. دراین قرن موفق شدند اجزای راکه اشکال معرق از آنها تشکیل می‌یابد کوچکتر کنند و لطیف‌ترین وزیباترین اشکال بنایی وهندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده می‌شود نمایش دهند. مخصوصأ ارزانی بیشتر موجب رواج بیشتر آن گردید. هنر معرق‌کاری در قرن‌های ۹و ۱۰ هجری به روش‌های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهرهای اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد گردید. اما در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در دوران صفویاردبیل بوده است. یکی از با قدمت ترین این آثار را می‌توان به مسجد کبود تبریز و بعد آن به شیخ صفی اشاره کرد. که بعدها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان این هنر نیز همانند هنرهای دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شدند، و شرو به ساخت بناهای تاریخی چون میدان امام کردند. کاشی معرق این حسن را دارد که بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه گنبدها و گلدسته‌های کوچک و حتی مقرنس‌های ظریف قرار می‌گیر و چنانچه نیاز به مرمت پیدا کند کمتر دچار عدم هماهنگی با بقایای کاشی‌های سالم مانده می‌شود.

کاشی هفت رنگ
سبکی از کاشیکاری است که در آن از کاشی‌هایی با شکل و ابعاد منتظم بنا بر سلیقه استادکار و ویژگی‌های محل اجرای اثر و اصولاً به شکل‌های مربع، مستطیل، شش ضلعی و یا اشکال دیگر و در اندازه‌های متداول ۱۵×۱۵ و ۲۰×۲۰ سانتیمتر و برای مناره و گنبد در ابعاد ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتیمتر به صورت خشت با رنگ زمینه غالباً سفید تهیه شده، در کنار هم چیده و طرح یا خط مورد نظر بر روی کاغذ به وسیله سمبه سوراخ شده، سپس طرح اولیه به کمک گرده ذغال برروی کاشی کپی می‌شود و پس از آن به وسیله اکسید منگنز، قلم‌گیری شده و بعد با رنگ‌های مختلف امّا پایه حرارتی پایین‌تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می‌گردد و دوباره به کوره رفته وآماده نصب می‌شود.

هفت رنگ اصلی و متداول جهت رنگ آمیزی این آثار عبارتند از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی که امروزه از سایر رنگها مثل طلائی، سبز و … نیز استفاده می‌شود.

سرعت اجرای کاشیکاری به سبک هفت رنگ نسبت به سبک معرّق بیشتر است. از این نوع کاشی‌ها در اماکن متبرکه و تاریخی استفاده شده‌است.

خط بنایی وسیله تزئینی در کاشی
خط بنایی الهام گرفته از خط کوفی و به عنوان یکی از دشوارترین خطوط در زمینه خوانش و نگارش بوده و در کاشی‌کاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و زینت بخش کتیبه های داخل محرابها و بالای منارها و پشت و پهلوی قوس است. این نوع خط کاربرد زیادی در کاشی‌کاری و آجرکاری دارد به این خاطر که برش آن آسانتر است مانند سایر خطوط کنج و کنار و پیچ و تاب زیادی ندارد. به همین سبب نام خط بنایی را بر این خط گذاشته‌اند.

از استاد مهدی پنجه پور می‌توان به عنوان یکی از معدود اساتیدی نام برد که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه‌های معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می‌باشد. وی فرزند استاد علی پنجه پور است.

در کاشی کاری شیوه‌های تزئینی دیگری هم وجوددارد که زیرنام اسلیمی، گره‌چینی، خط بنایی، مقرنس کاری، رسمی بندی،چشمه و کاسه سازی یا شمسه زیاد و غیره که هر یک در جایش از ارزش خاصی برخوردار است.

نتیجه گیری
در میان انبوهی از مصالح معماری چون، گل، گچ، خشت، سنگ، چوب و غیره کاشی نقش عمده را ایفا می‌کند در حقیقت کاشی مکمل کار در معماری است. و هنرمندان ما به خوبی تشخیص دادند که در یک کشور اسلامی و یا در مجموع جهان اسلام یگانه عنصری که می‌تواند اهداف هنر اسلامی را متحقق کند کاشی است. آثار گرانبهایی از این عنصر معماری و تزئیناتی را در اکثر مراکز متبرکه کشورهای اسلامی مشاهده می‌نمایم که همه آنها حاصل دسترنج توانای هنرمندانی است که زندگی خود را وقف هنر کردند و رسالت خود را در قبال جامعه اسلامی و اهداف هنر اسلامی از طریق هنر کاشی کاری انجام دادند.

کاشی یکی از نمادهای مهم و از عناصر برجسته تزئینی در معماری ایران زمین است. اگرچه این هنر از دوران باستان در معماری ایران رواج داشت و نمونه هایی از آن در بناهایی مانند کاخ آپادانای شوش به‌دست آمده است اما استفاده گسترده از كاشی در بناهای ایرانی به دوران پس از اسلام بازمی گردد. تا پیش از سده پنجم هجری، بناها را با نقاشی های دیواری تزئین می كردند، اما از این زمان كه مقارن با حكومت سلجوقیان بود، استفاده گسترده از كاشی همه گیر شد.

كاشی های سلجوقی به شكل ستاره یا صلیب بودند و بهترین نمونه آنها را می توان در گنبدخانه حرم امام رضا(ع) در شهر مشهد تماشا كرد. در این دوره، كاشان مهم ترین مركز تولید كاشی بود و در كارگاههای بزرگ آن یك نوع كاشی برجسته و درخشنده به نام كاشی زرین فام تولید می شد.

در حرم امام رضا دو محراب زرین فام برجای مانده كه در سال های آغازین سده هفتم هجری به‌وسیله خاندان هنرمند ابی طاهرساخته شده اند. همچنین محراب زرین فام امامزاده علی بن جعفر قم كه صد سال بعد از محراب های حرم رضوی ساخته شد، آفریده یكی دیگر از اعضای این خاندان است. در این دوره، استفاده از كاشی منحصر به درون ساختمان ها بود و در مساجد نیز كمتر به كار می رفت، زیرا بسیاری از مردم بر این باور بودند كه نقش و نگار و درخشش كاشی، سادگی مسجد را از میان می برد و مانع توجه كامل به خداوند است. اما از دوره ایلخانان مغول، نه تنها كاشی حضور پررنگی در مساجد پیدا كرد، بلكه برای نخستین بار در تزیین نمای بیرونی ساختمان ها به‌كار گرفته شد.

گنبدهای آجری مراغه اولین آثار شناخته شده ای هستند كه دیوار بیرونی شان با كاشی تزئین شده است. این هنر در دو دوره تیموری و صفوی به اوج کمال رسید و از دوره قاجار به بعد تحت تأثیر هنر غربی، تا حدودی از زمینه تاریخی خود جدا شد. کاشی‌های قاجاری اگرچه به زیبایی و ظرافت کاشی‌های تیموری و صفوی نیستند اما در نوع خود جالب توجه به شمارمی روند و از حیث طرح و رنگ تنوع بالایی را به نمایش می‌گذارند.كاشی‌ها علاوه بر جنبه هنری، از نظر علمی نیز حائز اهمیت به شمار می‌روند، زیرا نمایانگر جنبه های مختلفی از پیشرفت صنعتی در ادوار مختلف تاریخی هستند.

آنچه مسلم است این است که کاشیکاری یکی از جنبه های بارز بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود که آنها را از بناهای غیرایرانی متمایز می کند و بینندگانش را به وجد می آورد. اگرچه در ترکیه و هند نیز هنر کاشیکاری رواج داشته و دارد اما به هیچ روی همپای کاشیکاری ایرانی نیست.

شوش کاخ آپادانا

یکی از قدیمی ترین نمونه های کاشیکاری در معماری ایران در کاخ آپادانا در شهر شوش (استان خوزستان) به‌دست آمده است. این کاخ که در فاصله سال‌های 521 تا 515 میلادی توسط داریوش اول هخامنشی بنا شد، بیش از 10 هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از 110 فضای معماری کشف شده است.

تا اواخر دوره قاجار، کاخ آپادانای شوش زیر خاک بود تا اینکه در اواخر قرن نوزدهم یک زوج فرانسوی به نام مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا آن را از زیر خاک بیرون کشیدند و از آثار کاخ هرآنچه را که قابل حمل بود، به موزه لوور پاریس بردند. از جمله این آثار، کاشی‌های خشتی نقش برجسته با تصویر سربازان گارد جاویدان هخامنشی بود که اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود و نمونه هایی از آن نیز در بخش ایران باستان موزه ملی ایران قابل مشاهده است.

اصفهان مسجد شیخ لطف الله

یکی از عالی ترین نمونه‌های کاشیکاری دوره صفوی، مسجد شیخ لطف الله است كه ساختش افزون بر 18 سال طول كشید. تمام نمای بیرونی گنبد، سردر، راهروی ورودی و گنبدخانه این مسجد پوشیده از كاشی های معرق است. این مسجد زیبا که کاشیکاری های آن را نقطه اوج هنر کاشیکاری ایران می دانند، در زمان خود یک مسجد عمومی نبود بلکه یک نمازخانه خصوصی به شمار می‌آمد که فقط خانواده سلطنتی و گروهی از بزرگان اصفهان امکان حضور در آن را پیدامی‌کردند.

این مسجد را شاه برای یکی از روحانیان بلندپایه دوره صفویه ساخت و آن شخص کسی نبود مگر «شیخ لطف الله میسی» از علمای جبل عامل لبنان که شاه دخترش را به همسری گرفت و این مسجد را برای تدریس و اقامه نماز جماعت توسط او بنا کرد. مسجد شیخ لطف الله در زمان صفویه بر خلاف مسجد جامع عباسی به روی خارجیان بسته بود و به همین خاطر وصف آن در سفرنامه ها و نوشته های خارجیان به ندرت دیده می شود.

تنها چیزی که نظر این عده را به خود جلب کرده، گنبد کم خیز و ظریف مسجد با کاشی‌هایی به رنگ نخودی است که به نوبه خود یک نوآوری جالب در معماری مساجد ایرانی به شمار می رود. در واقع، به علت ماهیت سلطنتی مسجد شیخ لطف الله، جسارت بیشتری در به‌كارگیری رنگ‌ها دیده می شود.

مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق اصفهان که دارای چندین دوره معماری است، کلکسیونی از سبکهای مختلف معماری ایرانی و تزئینات وابسته به آن به شمارمی رود. در زمینه هنر کاشیکاری، دو ایوان جنوبی و غربی این مسجد از نفاست فراوانی برخوردارند و عالی ترین نمونه از سبکهای مختلف کاشیکاری را می توان در فضای هر دو تماشا کرد. هر دو ایوان در دوره سلجوقی ساخته شده اند اما در دوره های بعدی (آق قویونلو و صفوی) به زیر کاشی رفته اند.

ایوان جنوبی معروف به صفه صاحب بن عَّباد، یک شاهکار تمام عیار از هنر کاشیکاری محسوب می شود و ایوان شرقی معروف به صفه استاد نیز به خاطر طرح‌های بدیع خود شهرت فراوان دارد. بر دیواره‌ شمالی این ایوان یک قاب کاشیکاری بسیار نفیس به خط کوفی بنایی جلب توجه می‌کند که خواندن آن برای گردشگران، همیشه حکم یک معمای حل ناشدنی را داشته است. روی این قاب نوته

نطنز آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی

از جمله شاهكارهای كاشیكاری عصر مغول، سردرخانقاه و آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در شهر نطنز است که بیش از 700 سال قدمت دارد. این سردر، موزه ای از دهها طرح هندسی با تركیب آجر و كاشی محسوب می شود.

با وجودی كه در این سردر فقط از سه رنگ آجری، فیروزه ای و لاجوردی استفاده شده است، اما بیننده گمان می برد با طیفی از رنگ های مختلف روبرو است. آرامگاه شیخ عبدالصمد قبلا دارای محراب نفیسی از کاشی زرین فام بود که حدود 100 سال پیش به سرقت رفت و نهایتا از موزه ویكتوریا و آلبرت لندن سردرآورد.

ازاره‌های گنبدخانه حرم امام رضا(ع) سراسر پوشیده از کاشی‌های آبی رنگ و بسیار قدیمی است. این کاشی‌ها بین 800 تا 900 سال قدمت دارند و از بهترین نفایس حرم رضوی به شمار می روند. آن بخش از کاشی‌ها که اشکال هشت گوش دارند، معروف هستند به « کاشی های سنجری » و تاریخ نصب شان باز می گردد به دوره سلجوقی. روی برخی از آنها نام تعدادی از بانیان ساختمان روضه رضویه درج شده و روی بقیه – تا آنجا که کارشناسان خوانده اند – 531 حدیث با خطوط بسیار ریز نوشته شده است.

همچنین، بالای کاشی‌های هشت گوش، کتیبه‌ای حاوی سوره « واقعه » به چشم می خورد و بالای آن کتیبه کاشی بسیار نفیس و برجسته‌ای قرار دارد که از کارهای دوره خوارزمشاهی (مورخ به سال 612 هجری قمری) ودر بردارنده سوره مبارکه « انسان» است.

تهران خانه – موزه مقدم

خانه- موزه مقدم در خیابان امام خمینی تهران که از آثار دوره قاجار است، کلکسیون نسبتا کاملی از سبک‌های مختلف کاشیکاری ایرانی در دوره های مختلف را در خود جای داده است. این کاشی‌ها در اصل به این خانه تعلق ندارند، بلکه توسط دکتر محسن مقدم، صاحب و واقف این خانه، از بناهای دیگر– خصوصا کاخ‌ها و عمارت‌های تخریب شده قاجاری - به اینجا آورده شده‌اند. اگرچه بیشتر دیوارهای خانه – موزه مقدم پوشیده از کاشی‌های رنگارنگ است اما کاشی‌های حوضخانه از همه جالب‌تر هستند؛ زیرا آنچه در این بخش به نمایش درآمده، شامل انواع و اقسام کاشی‌های ایرانی در یک دوره 900 ساله (از سده چهارم تا سیزدهم هجری قمری) است.
اصفهان مسجد جامع عباسی

شیوه کاشیکاری‌های ظریف مسجد شیخ لطف الله در مقیاسی بزرگ تر در مسجد جامع عباسی معروف به مسجد شاه (امام امروزی) تكرار شد. اما از آنجا كه ساخت كاشی معرق بسیار وقت گیر و هزینه بردار بود، نوعی كاشی دیگر به نام كاشی هفت رنگ جایگزین آن شد. كاشی هفت رنگ از كنار هم چیدن كاشی های كوچك مربع شكل و ترسیم نقش واحدی روی آنها ساخته می شود. ساخت كاشی هفت رنگ این امكان را فراهم آورد كه هنر كاشیكاری حتی در بناهای معمولی و خانه مردم عادی هم بكار گرفته شود. كاشی های مسجد شاه اصفهان اگرچه تنوع رنگی بالایی دارند، اما در كلیت خود به رنگ آبی هستند و تمام نقوش به‌كار رفته در آنها مانند طرح های ختایی و اسلیمی كاملا انتزاعی است. این وضع به آسمانی بودن مسجد و ماهیت معنوی آن اشاره دارد.
کرمانشاه تکیه معاون‌الملک

در غرب ایران، کمتر بنایی را می توان یافت که وسعت و نفاست کاشیکاری‌های آن همپای کاشیکاری‌های تکیه معاون الملک کرمانشاه باشد. این تکیه در سال ۱۲7۱ خورشیدی به همت حسین معینی، ملقب به معاون الملک و معین الرعایا (پدر بزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) ساخته شد.

آنچه تکیه معاون را بسیار درخور اهمیت ساخته، تصاویر نقش بسته بر کاشی‌های آن است که به وسیله بزرگ‌ترین هنرمندان آن عصر مانند حسن کاشی‌پز تهرانی، سید حسن مانی و حسین نقاش تهرانی آفریده شده‌اند و در نوع خود از بهترین نمونه‌های اواخر دوره قاجار هستند. تصاویر کاشی‌ها شامل صحنه‌های مختلف واقعه کربلا و دیگر داستان‌های مذهبی مانند قصه حضرت یوسف است و چون تکیه در دوران اوج‌گیری احساسات ملی‌ ساخته شده، تصاویر شاهان باستانی ایران و حتی تصاویر کتیبه بیستون نیز روی کاشی‌هایش نقش بسته است.

مشهد مجموعه تاریخ مشهد (موزه استان قدس رضوی)

امروزه سه محراب نفیس کاشیکاری از دوره خوارزمشاهیان در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی به یادگار مانده است که هر سه برای حفاظت بیشتر به موزه تاریخ مشهد در مجموعه موزه های آستان قدس رضوی منتقل شده اند. یکی از این کاشی‌ها که بزرگتر و زیباتر است، تاریخ سال 612 هجری قمری را دارد و در زمره نفیس ترین محراب‌های زرین فام ایرانی قرار می‌گیرد. با وجودی که این محراب در آستانه حمله مغول ساخته شده و مشهد نیز در جریان این حمله به اشغال مغولان درآمد، سالم ماندن آن به یک معجزه می ماند.

زنجان گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد تاریخی بزرگ جهان بعد از گنبد سانتاماریا در ایتالیا و گنبد مسجد ایاصوفیه در استانبول است. این گنبد که در شهر کوچک سلطانیه در 40 کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان واقع شده، بیش از 700 سال قدمت دارد. نمای بیرونی گنبد سلطانیه ساده و درونش پوشیده از تزئینات گوناگون است.

در این‌جا چند هزار متر مربع کاشی‌کاری، آجرکاری، حجاری، گچ‌بری و تلفیق آجر و کاشی چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد. این تزئینات در طول زمان به شدت آسیب دیده‌اند اما در دهه‌های گذشته با لایه‌برداری از آنها مشخص شده که زیرشان لایه دیگری از تزئینات پنهان است. کاشیکاری های گنبد سلطانیه بیشتر با ترکیب آجر و کاشی و با استفاده از خطوط هندسی خلق شده اند و سرآغازی هستند بر شکوفایی هنر کاشیکاری در دوره های بعد.

تبریزمسجد کبود

در سده نهم هجری و مقارن با دوره تیموریان شاهكارهای دیگری از هنر كاشیكاری خلق شد. یكی از بهترین نمونه ها مسجد كبود تبریز است كه تمام سطوح درونی وبیرونی اش را با كاشی پوشانده اند.این شیوه در سده های دهم تا دوازدهم هجری مورد تقلید هنرمندان عصر صفوی قرار گرفت و در مساجد اصفهان به تكامل رسید.

البته مسجد کبود در زمان حکومت سلسله قراقویونلو و به‌وسیله همسر جهانشاه قراقویونلو ساخته شد اما این دوره از نظر هنری، ادامه دوره تیموری به شمار می رود.این مسجد به علت نفاست کاشیکاری‌هایش به «فیروزه اسلام» شهرت یافت و البته به علت کاربرد کاشی‌های لاجوردی، به مسجد کبود نیز معروف شد. متاسفانه در سال 1193 هجری قمری در جریان زلزله مهیبی که تبریز را لرزاند، مسجد کبود و دیگر بناهای مرتبط با آن تخریب شدند و از آن مسجد باشکوه جز سردر و چند طاق و جرزهای قطور که همگی با کاشی های زیبا و ظریف پوشیده شده بودند، چیز دیگری باقی نماند.

تهران مسجد و مدرسه سپهسالار

یكی از بهترین‌ نمونه‌های هنر كاشی‌كاری به ویژه در دوره قاجار مربوط به مسجد و مدرسه سپهسالار (مدرسه شهید مطهری كنونی) است. علاوه بر چشم‌نوازی ایوان جنوبی و كاشی‌كاری‌های دور تا دور حیاط كه همگی از بهترین‌های این عصر محسوب می‌شوند.

یك كاشی‌كاری خاص در گوشه‌ای از این مدرسه قرار دارد كه تقریبا دور از دسترس بوده و آنچنان در دید بازدیدكنندگان و حاضران در فضای مسجد و مدرسه نیست. بر سقف فضای پشت ورودی قسمت بانوان مسجد، هفت كاسه واژگون كاشی‌كاری شده‌اند كه یكی در مركز قرار دارد و شش تای دیگر گرداگرد آن قرار گرفته‌اند. این هفت كاسه در عین هارمونی و تجانس هیچكدام مانند یكدیگر نیستند و در عین یكسان بودن نمای كلی آنها هیچ شباهتی با هم ندارند كه كاملا یادآور مفهوم وحدت در عین كثرت و كثرت در عین وحدت است.

می‌گویند این اثر نفیس كار دست یكی از اساتید كاشی‌كاری است كه چون سازندگان اصلی بنای مسجد و مدرسه سپهسالار او را به درستی نمی‌شناختند، كاشی‌كاری بخشی از مسجد را به او واگذار كردند كه چندان اهمیتی نداشت و به قول معرف در چشم نبود اما پس از پایان كار همه انگشت حیرت گزیدند. در حال حاضر این اثر بین كتابخانه و مسجد قرار دارد كه ظاهرا بازدید آن برای همه كاملا فراهم نیست.

کاشیکاری یکی از ویژگی های مهم بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود که آنها را از بناهای غیرایرانی متمایز می کند و بینندگانش را به وجد می آورد. آنچه تکیه معاون را بسیار درخور اهمیت ساخته، تصاویر نقش بسته بر کاشی‌های آن است که به وسیله بزرگ‌ترین هنرمندان آن عصر مانند حسن کاشی‌پز تهرانی، سید حسن مانی و حسین نقاش تهرانی آفریده شده‌اند و در نوع خود از بهترین نمونه‌های اواخر دوره قاجار هستند. کاشی کاری معقلی

مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی

کاشی معقلی به چه کاشی گفته میشود :
نوعی کاشی کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشیهای کوچک کار معقلی صورت می گیرد.

تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشیها جلو گیری می کند.با این عمل پریدن و خرد شدن لعاب کاشی به حداقل می رسد.انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند.

ریشه واژه معقلی :

کاشي معقلي به نوعي کاشي مزين به خطوط کوفي بنايي گفته مي شود که براي تزئين سطوح مختلف در معماري سنتي استفاده مي شود. کوفي بنايي (معقلي) نوعي کاربردي از خط کوفي است که در بناها و معماري ها جلوه گر شده است و به دليل استفاده آن در روي بناها، خط بنايي لقب گرفت و به صورت هاي مختلف پديدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل، دسته بندي مي شود، ولي مي توان نام هاي منحصر، مربعي يا مستطيلي و متداخل تطبيق نمود.

 خط معقلي در کتابت رايج نبود، اگر چه مولانا سلطانعلي مشهدي، معتقد است که به اين خط کتابت نيز مي شد و آن را جزو خطوط مي آورد. چون اساس اين خط روي خانه بندي خط کشي مي شود، به اين ترتيب که اول کاغذ مانند صفحه شطرنجي خط کشي و خانه بندي مي شود، و بعد از تقسيم خانه ها، حروف آن مرتب مي شود و چون اين خط به ترتيب فوق نوشته مي شده، آن را با آجر روي عمارات به آساني مي چيدند تا هم عباراتي از آن خوانده شود و هم ديوار عمارت را تزئيني باشد. به اين نسبت آن را خط معماري يا خط بنايي ناميده اند.

خط بنایی:
خط بنّایی یا مَعْقِلی یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است که نوعی خط کوفی زاویه‌دار به‌شمار می‌رود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. خط بنایی نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود.

اساس کوفی بنایی امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونه‌ای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشته‌های افقی و عمودی پر می‌شود. در بعضی انواع کوفی بنایی به نمونه هایی برخورد می‌کنیم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آنها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معناست که به آن کوفی مشکل یا متداخل گفته می‌شود.
خط بنایی از خط کوفی مشتق شد. خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجری کاربرد اولیه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بیشتر برای نوشتن کتیبه‌های مختلف بناها یا سرلوحه‌های کتاب‌های مذهبی به‌کار می‌رفت.

نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته است. اما خط معقلی یا بنایی بعد از دوره سلجوقی در تزئینات بناها و به‌ویژه در مساجد دیده می‌شود و سپس در دوره‌های ایلخانی و تیموری که دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی به شمار می رود رفته‌رفته مراحل رشد خود را طی کرد و سپس در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی و تزئینات ایوان‌ها در پشت و پهلوی قوس‌ها و بدنه مدور مناره‌ها به کار گرفته شد.

 آرامگاه محمد محروق در نیشابور

معقل در لغت به معني حصين (پناهگاه و کوه بلند آمده است) اين معني با اين نوع خط بنايي مطابقت دارد و اين نظريه منطقي است که خط بنايي پس از اين که به کمال مطلوب رسيد، معقلي ناميده شده باشد. به نظر مي رسد خط معقلي بعد از خط کوفي و از روي آن استخراج شده باشد و در زمان تيموريان يعني در قرن نهم هجري که از لحاظ خط و خوشنويسي يک دوره طلايي به شمار مي رود اين خط براي تزئين بناها از روي خط کوفي استخراج شده که در کوفي يک دانگ دور است و پنج دانگ سطح و در خط معقلي دور نيست و همه سطح است.

در معماري کاربرد نقوش معقلي با استفاده از مصالحي مانند: کاشي و آجر (جداگانه و درهم) ساخته مي شود و در تزئينات سطوح داخلي و خارجي اماکن مقدسه و ايوان ها و پيکر مناره ها به کار گرفته مي شود. در حرم مطهر رضوي نمونه هاي زيبايي از اين کاشي کاري وجود دارد.

به سبب آنکه برش خط بنایی آسانتر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارت‌ها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها در ساختمان‌ها به‌کار می‌رود. هرچند در موارد نادری آثاری بر روی کاغذ با این خط نیز ایجاد شده است.

امروزه به سبب اینکه جنبه‌های تزئینی در انواع کوفی بسیار فراوان است می توان به عنوان پایه ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشته گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سالهای اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کرده‌اند.

کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومی‌سازی طراحی‌های وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته است.

نمونه‌های گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌کاری‌های معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریشتهران نیز قابل مشاهده است.

استاد مهدی پنجه پور یکی از معدود اساتیدی است که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه های معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می باشد. وی فرزند استاد علی پنجه پور است.

آثار بنایی - مسجد جامع اصفهان
    نام علی به خط بنایی در آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل
    خط بنایی بر سر در مسجد ماردین در ترکیه

از زمانی که مسجد گوهرشاد نیاز به کاشیکاری پیدا کرده است، کارگاه های کاشی نیز در کنار آن مشغول به کار بوده است که دانش و تجربیات دست اندرکاران، سینه به سینه و از یکی به دیگری نقل شده است که قدمت آن به حدود ۵۰۰ سال پیش برمی گردد.

کارگاه های ساخت کاشی از سال ۱۳۴۵ به صورت منسجم تر و تولید بهتر و بیشتر تحت نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان آغاز به کار کرد و در سال ۱۳۶۵ تحت عنوان شرکت کاشی سنتی گوهرشاد و به منظور توسعه و خدمت به سایر بقاع متبرکه و اماکن مقدس و با استفاده از دستگاه های ساخت کاشی پرس و خط لعاب و ... به صورت نیمه ماشینی و مکانیزه درآمد.

با توجه به کیفیت مطلوب کاشی های تولید شده در این واحد و استقبال فراوان و با حمایت و ارشاد مسئولین محترم سازمان عملیات احداث کارخانه کاشی سنتی گوهرشاد در زمینی به وسعت ۱۷۰۰۰ متر مربع آغاز و در ابتدای سال ۱۳۷۲ به مرحله بهره برداری رسید.

کاشی کاری ها، طاق های گنبدی شکل و مناره های مسجد گوهرشاد با ویژگی و تزئینات خاص و به از سبک مقرنس بنا شده است. همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرق کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه های بی نظیری را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی، نمونه ای کامل و برجسته از هنر ایرانی به شمار می رود که تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی در آن به کار رفته است. به ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با ۵۰۰ متر مربع مساحت، ۳۷ متر طول و ۲۵٫۵ متر ارتفاع، از باشکوه ترین ایوان های مساجد است.

ضلع های مسجد، همه با کاشی های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه های آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، دیده می شود.

با گسترش دین اسلام و نفوذ آن در سرزمین‌های شرقی شیوه معماری در این مناطق خصوصأ در بخش تزئیناتی تغییر نمود. دانشمندان و متفکران اسلامی اگر چه در رابطه با آثار هنری که حاوی نماد انسانی و حیوانی بوده و از آداب و رسوم اسلامی خارج بود به تخریب آنها پرداختند و چنین نظر داشتند که هنر باید در خدمت علم و دانش باشد نه به منظور پرستش. در عهد اسلامی هنرهای تزئینی و صورت گری فقط از جهت صحنه‌های یادگاری و حماسی باقی مانده که شکل انحرافی را قطعأ با خود نداشت چون نقاشی مشجر خطوط هندسی و نوشته‌های کوفی مزین و آمیخته با گل و برگ و غیره که به یقین می دانیم که این روش تزئین در بناها از قرن سوم هجری به بعد رواج یافت اکثر نمونه‌های آن را دربخش تزئینی ومهندسی در خشت‌های آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا در حدود سال‌های ۳۰۰قمری ۹۶۰ میلادی، مقبره پسر علمدار ۴۱۸ قمری ۱۰۲۷ میلادی، نقاشی گل وبرگ لوحه سنگی مرمر سلطان محمود غزنوی حدود ۴۰۰ قمری ۱۰۰۹ میلادی آثار نقاشی روی سنگ گچ دیوارهای ابنیه عصر سامانیان و اوائل دوره غزنویان است بعد از آن در آسیای میانه دوره پیشرفت نقاشی عصر سلجوقی که نمونه‌های زیبا ودلکش آن محراب مسجد جامع اولیأ در حدود ۴۶۰ ق ۱۰۶۷ م و بناهای مسعود سوم و مناره های غزنه حدود ۵۰۰ قمری ۱۱۰۶ م بقایای بناهای چشت شریف، مسجد جامع هرات (۵۶۷ قمری ۱۲۰۰ میلادی نقاشی‌های بنای مرقد امام خورد (امام یحیی) در سرپل حدود ۴۳۰ قمری ۱۱۳۵ میلادی و مدرسه چونه بادغیس ۵۷۰ قمری ۱۱۷۵ میلادی می توانیم مشاهده کنید.
قابل ذکر است که شیوه تزئیناتی بناهای اسلامی در دوره تیموری ها در هرات نفوذ بیشتر کسب کرد و به اوج تکامل خود رسید که نمونه‌های بسیار جالب و زیبای تزئیناتی و ساختمانی اسلامی در افغانستان از عصر تیموری ها به جا مانده است روکش‌های تزئیناتی به وسیله کاشی در مسجد جامع هرات ؛ مقبره۸ گوهر شاد، کاشیهای مناره های مصلی، کاشی‌های منار تمیوری قلعه اختیارالدین، کاشی کاری مقبره شاه ولایت ماب که به عقیده بعضی از پژوهشگران هفتصد نوع کاشی را در آن می توانیم ملاحظه کنیم .کاشی کاری مقبره پیر هرات خواجه عبدالله انصاری و یک تعداد آثار وآبدات تاریخی دیگر از قبیل، مناره‌های مساجد زیارتگاه‌ها و مقابر در نقاط مختلف دنیا چون بلخ، لشکر گاه، هرات، قندز، غور، غزنه وکابل و سایر گوشه وکنار افغانستان که تا اکنون موجودا ست هرکدام شاهد انواع شیوه‌های تزئینی رایج در کشور بوده چون موضوع بحث ما را نقش کاشی در هنر اسلامی تشکیل می‌دهد بنا براین می پردازیم به اصل مطلب.

کاشی و کاربرد آن
کاشی از لحاظ تاریخی پجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان های آبده یی و ساختمان‌های عادی می‌باشد. استفاده از این شیوه و مواد تزئینی در معماری اسلامی نیز به حد اعظمی رایج و طرح‌های جالب آن، جلو رشد وانکشاف تزئینات خشتی و گچی را گرفت و همه علاقمند تزئینات با کاشی شدند. نخستین نوع تزیینات کاشی به قسمیکه روی دیوار را بکلی بپوشاند در آبدات قرن ۱۳ هـ در قونیه بکار رفته است. کاشی کاری بصورت هنر تزئینی درکشورهای اسلامی به اوج شگوفایی خود رسید ویکی از ویژه گی‌های برجسته معماری اسلامی به شمار می‌رود کاشی‌هایی که برای تزئین عمارات به کار می‌رود عمومأ سه نوع بوده که ذیلا فهرست می‌گردد.
الف - کاشی معرق: باتلفیق تکه های کوچک گوناگون ساخته می‌شود که به اساس طرح اصل یکایک تراشیده میشود ودر جای معینه آن نصب می‌گردد.

ب - کاشی بنایی : دارای طرح‌های هندسی است واز تلفیق اشکال هندسی ساخته می‌شود، که مساحت هریک از آنها بین ۴تا ۸ سانتی متر مربع می‌باشد.

ج -کاشی خشتی: از تلفیق خشت‌های ظریف لعاب دار که هریک از آنها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته می‌شود و از قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه های هنر اسلامی کاشی کاری نیز ترقی بیشتر کسب نمود.
به منظور جلوگیری از اتلاف وقت با در نظرداشت اقتصاد ضعیف کشور اکثرأ در ترمیم آبدات تاریخی و ساختمان‌های جدید به عوض کاشی‌های معرق از کاشی‌های هفت رنگ استفاده می‌نمایند. ازین نوع کاشی مرکب از رنگ سبز کمی سفید می‌باشد.

کاشی معرق
معرق کاری عبارت است از قطعه‌های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می‌شود تازینت بخش بنأ گردد. این نقوش گاهی از نقش‌های گره‌کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گل و بوته‌ یا اسلیمی‌ها که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد.
ساختن یا نصب کاشی‌ها را به طریق فوق معرق می‌گویند. معرق‌کاری کاشی در دوره سلجوقیان یعنی در قرن ۴ هجری به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. درقرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. دراین قرن موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می‌یابد کوچکتر کنند و لطیف‌ترین و زیباترین اشکال را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا و براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده نمی‌شود نمایش دهند. . هنر معرق‌کاری در قرن‌های ۹و ۱۰ هجری به روش‌های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهرهای اصفهان یزد هرات و سمرقند ایجاد گردید.
کاشی معرق این حسن را دارد که بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه گنبدها و گلدسته‌های کوچک و حتی مقرنس‌های ظریف قرار می‌گیرد و چنانچه نیاز به مرمت پیدا کند کمتر دچار عدم هماهنگی با کاشی‌های سالم می‌شود.
کاشی هفت رنگ
نوع کاشی است که اکثرأ در مساجد، عبادت گاه‌ها و مقبره‌ها همچنان منازل شخصی بکار می‌رود که از شهرت بسیار خوبی برخوردار است این نوع کاشی از کاشی‌های خشت یعنی چهار گوش نشأت کرده و معمولاً از قطعاتی به ابعاد ۱۵×۱۵ و۲۰×۲۰ و برای مناره و گنبد ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتیمتر به رنگ سفید تهیه شده، در کنار هم چیده شده و باطرح یا خط تهیه شده روی کاغذ سمبه شده، با گرده ذغال برروی کاشی کپی می‌شود و به وسیله اکسید منگنز قلم گیری می‌شود و بعد با رنگ‌های مختلف امّا حرارت پایین‌تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می‌گردد و دوباره به کوره رفته وآماده نصب می‌شود.
هفت رنگ متداول و مروج عبارت از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه یی، قرمز زرد و حنایی که در آبدات تاریخی و اماکن متبرکه از این نوع کاشیها زیاد استفاده شده‌است.

خط بنایی
خط بنایی که الهام گرفته از خط کوفی است در کاشیکاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه دارد.این خط زینت بخش در کتبه‌های داخل محراب‌ها بالای منارها و پشت و پهلوی قوس ها بکار میرود. این نوع خط زیاد در کاشی‌ها و کاشی کاری استفاده می شود چون مانند سایر خط ها کنج و کنار و پیچ و تاب زیاد ندارد از همین سبب است که به این خط خط بنایی می گویند که اکثرأ در آبدات تاریخی از آن استفاده به عمل می‌آید.
در کاشی کاری شیوه‌های تزئینی دیگری هم وجوددارد مثل اسلیمی، گره کاری، مقرنس کاری، رسمی بندی، و غیره که هریک در جایش از ارزشمندی خاصی برخوردار است و همچنان کدام هنر ویژه و خلاقیت و ابتکار لازم بکار رفته .دراین قسمت میخواهیم در رابطه با تهیه و ساخت یک قطعه کاشی چه بزرگ و یا کوچک دقیق شویم مراحل گوناگون و اهمیت قدرت خلاقه هنرمند را در آن مشاهده نماییم که در بحث‌های آینده مراحل مختلف تهیه کاشی بامواد که در تهیه آن لازم است توضیحات به عمل آوریم.

نتیجه گیری
از ارزشمندی کاشی و نقش آن در معماری اسلامی صحبت به عمل آوردیم و دانستیم که درمیان انبوهی از مصالح معماری چون، گل، گچ، خشت، سنگ، چوب و غیره کاشی نقش عمده را ایفا می‌کند در حقیقت کاشی مکمل کاردر معماری است. و هنرمندان ما خوب درک نموده‌اند و تشخیص دادند که دریک کشور اسلامی و یادر مجموع جهان اسلام یگانه عنصری که می‌توانداهداف هنر اسلامی را بهتر تحقق دهد کاشی است که آثار گرانبهایی از این عنصر معماری و تزئیناتی را در اکثر، مراکز متبرکه کشورهای اسلامی مشاهده مینمایم که همه آنها حاصل دسترنج توانای هنرمندانی بوده که زندگی خود را وقف هنرکردند و رسالت خود را در قبال جامعه اسلامی و اهداف و مرام هنر اسلامی از طریق هنرکاشی کاری انجام دادند واعجاز آفریدند.

هنر زیبای کاشیکاری از هنرهای دستی و قدیمی ایران است که زیباترین و قدیمی ترین آنها کاشی های فیروزه ای اصفهان است و کتیبه های تاریخی مناره های دوران سلجوقی با آنها تزیین شده است.
 
قرن هشتم هجری دورانی است که این هنر زیبا برای تزیین بناهاکاربرد فراوان پیدا کرد و تا اواخر قرن دوازدهم هجری (انقراض صفویه) ادامه داشت. به تدریج استفاده از کاشی با نقوش گل و بوته و مخصوصاً نوع خشت و هفت رنگ که مخصوص مساجد بود، به منازل نیز راه یافت و استادان کاشیکار اصفهانی پا را از گل و بوته و اشکال هندسی فراتر نهاده و نقش انواع حیوانات و پرندگان را درکاخها و منازل متداول کردند، هنر کاشیکاری همچنان مورد استفاده هنرمندان اصفهانی بود به طوری که در بیشتر بناها کاربرد داشت .

اصفهانی ها که یکی از هنرهای مشهود در آثار تاریخی به جا مانده از دوران های مختلف، هنر کاشیکاری اسلامی به ویژه کاشی هفت رنگ می دانند و معتقد هستند رنگهای به کار رفته در هنر کاشیکاری هر یک نشان از دوران خاصی از تاریخ است که با گذشت قرنها، این کاشی ها تغییر رنگ نداده اند و رنگ آنها همچنان ماندگار است. رنگهایی که در کاشیکاری قدیم به کار برده شده به دلیل این که ترکیبی از سرب و قلع هستند از مقاومت زیادی برخوردارند به گونه ای که با گذشت قرنهااز عمر این رنگها، همچنان زیبایی خاص خود را حفظ کرده اند، این درحالی است که در رنگهای جدید وارداتی، خیلی زود تغییر رنگ می دهد و دوام و پایداری رنگهای قدیم راندارد. با این اوصاف و معروفی این هنر، امروزه دانشمندان و ریاضی دانان بر این باورند که هنر کاشیکاری اسلامی با ریاضیات مرتبط است و با هم پیوند خورده اند همانطوری که با موسیقی ارتباط نزدیک دارد.

هنر کاشیکاری سابقه ای بسیار طولانی دارد و قدرت آن به هزارهدوم پیش از میلاد می رسد. در آغاز، این هنر بیشتر با آجرهای لعابدار برای استحکام بنا و نماسازی توامان استفاده می شد ولی رفته رفته در آرایش ظاهری ساختمان و نماسازی نیز کاربرد یافت به طوریکه کاشیکاری پیش از اسلام نیز در ایران بسیار مدنظر بوده است. البته بیشتر از کاشیهای تک رنگ و احتمالاً چند رنگ ساده استفاده می شد که با اندک تزیینی همراه بود

در ششمین جشنواره خانه ریاضیات اصفهان دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس مجلس شورای اسلامی به نکته ای حساس و مهم اشاره کرد و اعلام داشت: کشور هلند برای آشنایی 40هزار دانش آموز با کاشیکاری اسلامی،روزی را تعیین کرده تا آنان بدین ترتیب با زیرساخت این هنر به ویژه ارتباط آن باریاضی آشنا شوند. وی که از غفلت کشورمان از این هنر اسلامی و سرمایه عظیم اظهار تأسف می کرد بر آشنایی مردم به ویژه نسل جوان با کاشیکاری اسلامی تأکید داشت. باتوجه به قدمت این هنر اصیل ایرانی که دنیا شیفته زیبایی آناست و به جهت ارتقای آن و اینکه از غفلت و بی توجهی بیدار شده و به کاشیکاری اهمیت داده شود گزیده ای را در سابقه و اصول این هنر بیان می کنیم.

هنر کاشیکاری سابقه ای بسیار طولانی دارد و قدرت آن به هزارهدوم پیش از میلاد می رسد. در آغاز، این هنر بیشتر با آجرهای لعابدار برای استحکام بنا و نماسازی توامان استفاده می شد ولی رفته رفته در آرایش ظاهری ساختمان و نماسازی نیز کاربرد یافت به طوریکه کاشیکاری پیش از اسلام نیز در ایران بسیار مدنظر بوده است. البته بیشتر از کاشیهای تک رنگ و احتمالاً چند رنگ ساده استفاده می شد که با اندک تزیینی همراه بود. ولی پس از اسلام این هنر شکل دیگری به خود گرفت و از آنجائی که در آیاتی از قرآن کریم به امر ریاضی و هندسه اشاره فرموده: گلبوته هایی که به شکل قرینه در زمینه طراحی می شد و نقوش هندسی که معماران مسلمان ایرانی در این هنر به کار گرفتند زیبایی آن را بیش از پیش نمایان ساخت.

در دوران اسلامی هنر کاشیکاری بیشتر در ساختمان مساجد و مدارس به کار گرفته می شد و این خود فرصتی پیش آورد تا آیات قرآن و احادیث نبوی و روایات ائمه هدی زینت بخش این هنر شود. این هنر در ادوار و اعصار مختلف اسلامی با آموزه های ریاضی با روش انتقال سینه به سینه و نیز به شکل علمی انجام می شده است. حرکات خطوط و ضوابط زمینه های یک کار و گره در خانه شطرنج معقلی، در فرم و اشکال گوناگون باتوجه به ترکیبات خاص اصول گره چینی، نشأت گرفته ازفرمولهای ریاضی در این هنر محسوب می شد که امروز در بناهای مهم کاشیکاری اسلامی به چشم می آید.

دیوار: