مسجد جامع تبريز يكي از بناهاي تاريخي و باستاني تبريز است. تاريخ دقيق بناي آن معلوم نيست، در اين باره عده‌اي تحقيق و مطالعاتي كرده‌اند كه روش تحقيق و نوشته سه تن از آنان اصولي، مهم و قابل اعتناست.

يكي مرحوم نادرميرزاست كه در نيمه دوم قرن سيزدهم هجري به همراهي دو تن از نزديكان خود از مسجد جامع ديدن كرده، طول و عرض مسجد را اندازه گرفته، سنگ نوشته منصوب به پايه غربي طاق وسطي مسجد را تا آن حد كه مقدورش بوده است، خوانده و در كتاب تاريخ و جغرافي دارالسلطنه تبريز درج كرده است.

دوم آقاي حاج حسين نخجواني كه خدايش صحت و عافيت مرحمت فرمايد، اين مسجد را گشته و درباره زمان بناي آن مطالعه و تحقيق نموده و دو ماخذ جديد را كه قبل از وي عنايتي بدان‌ها نشده بود، براي اولين بار در مقاله خود ذكر كرده و نوشته‌اي قريب بدين مضمون آورده است كه بنا به عقيده صاحب تاريخ اولادالاطهار، مسجد جامع تبريز در صدر اسلام از طرف عبدالله بن عامر ساخته شده است و بنا به نوشته سعدالدين وراويني، ترجمه فارسي كتاب مرزبان‌نامه به دستور ربيب‌الدين ابوالقاسم هارون بن علي ظفر دندان وزير اتابك ازبك بن محمد بن ايلدگز از اتابكار آذربايجان براي كتابخانه مسجد جامع كبير تبريز كه مورد عنايت وزير مزبور بوده، به عمل آمده است.

بايد گفت همچنانكه خود آقاي نخجواني نيز توجه فرموده است نسبت بناي مسجد جامع به عبدالله بن عامر مدرك تاريخي ندارد، اين امر بعيد به نظر مي‌رسد و در خود استناد و قبول نيست، اما راجع به وجود جامع اميركبير در همين محل، در زمان اتابكان آذربايجان كه سعدالدين وراويني بدان منضماتش اشاره كرده است، دلايل قابل توجه متعددي وجود دارد.

اولاً از نخستين سالهاي فرمانروايي رواديان، اين محل در درون قلعه تبريز بوده و هميشه جزو قسمت معمور شهر به شمار مي‌رفته است.

ثانياً در زمان رواديان، سلاجقه و اتابكان، اين ناحيه از قسمت‌هاي مقدس شهر محسوب مي‌شده است و بسياري از سلاطين، امراء و وزراء در كنار معابد و مساجدي كه خود ساخته بودند، به خاك سپرده شده‌اند.

ثالثاً همان مسجدي كه در قرن ششم و هفتم نام جامع كبير داشته و قبر شمس‌الدين عثمان طغرايي در جانب غربي آن قرار گرفته بود، در قرن دهم معمور بود و حافظ حسين كربلايي آن مسجد و مقبره گنبددار شمس الدين طغرايي را در كنارش به راي‌العين ديده و از آن به نام «مسجد جامع كبير» ياد كرده است و در زمان تركمانان و صفويه نيز همان مسجد آباد بوده، چنانكه حاج طالب خان، پسر حاج اسحق‌خان تبريزي باني مدرسه طالبيه در سال 1087ه.ق در وقفنامه مدرسه طالبيه از اين مسجد به عبارت «مسجد جامع كبير» نام برده است و از آن زمان الي يومنا هذا نيز هيات مسجد مزبور عوض نشده و فقط در اثر زلزله‌هاي نيمه اول و دوم قرن دوازده هجري چند طاقه از آن شكسته و فرو ريخته كه بوسيله احمدخان و پسر وي حسينقلي‌خان دنبلي مرمت و تجديد بنا يافته است. اكنون نيز مسجد جامع بزرگ نام دارد و در جنوب صحن مدرسه طالبيه واقع شده است.

اما نوشته سوم متعلق به آقاي جعفر سلطاني القرائي است كه قريب بيست سال پيش آن را به رشته تحرير درآورده است و موقع طبع ترجمع تاريخ تبريز مينورسكي كه با نهايت سماحت و بزرگواري براي درج در قسمت ملحقات كتاب مزبور در اختيار نگارنده گذاشته‌اند و مي‌توان گفت اين نوشته كامل‌ترين توصيف توصيف وضع كنوني مسجد جامع تبريز است كه اينك با اجازه مجدد ايشان به نان حفظ فضل تقدم نويسنده محترم آن، مجمل بخش مربوط به معرفي مسجد جامع با افزودن چند فقره پاورقي و ترجمه و توضيح لازم ذيلاً آورده مي‌شود:

«مسجد جامع كه امروز مردم آن جا را جمعه مسجد مي‌خوانند، بين مسجد حجه‌الاسلام و آلچاق مسجد و مسجد ميرزااسماعيل خاله اوغلي واقع است. مسجد حجه الاسلام از غرب و دو مسجد اخير از شرق آن را احاطه كرده و در ميان گرفته‌اند. اين مسجد را اكنون دو مدخل است، يكي از جانب شمال كه از صحن مسجد وارد دهليز و از آنجا داخل معبد مي‌شود و از اين طرف سطح مسجد حدود نيم متر از سطح مسجد پست‌تر است.